به سنت دیرین، نشریه تایم، نزدیک به پایان هر سال میلادی، فهرست جالبی از «ترین»های سال را منتشر کرده است.

در سالی که به پایان آن نزدیک می‌شویم پیشرفت‌های زیادی در پزشکی صورت گرفت، پاره‌ای از آنها البته از به سبب به اینکه درکشان برای عموم مردم دشوار است و هنوز در مرحله پایه‌ای هستند و کاربردی نشده‌اند، هیچگاه رسانه‌ای نمی‌شوند، اما پاره‌ای دیگر آن قدر مهم و در عین حال کاربردی و جالب هستند که مرور آنها هم برای پزشکان و هم برای دیگران، می‌تواند جالب باشد.

1- استفاده دانشمندان از کلون‌سازی برای ایجاد سلول‌های بنیادی: سال 2011، پژوهشگران موفق به استفاده از شیوه‌ای شدند که آنها را بسیار نزدیک به کلون کردن انسان می‌کند، اما کاربرد و هدف آن چیز دیگری است. شیوه‌ای که آنها استفاده کردند، انتقال هسته‌های سلول‌های غیرجنسی یا SCNT نام دارد.

این روش، درست مثل روشی است که با آن «دالی»، یعنی نخستین پستاندار کلون‌شده، تنها با استفاده از یک سلول پوست گوسفندی دیگر ایجاد شد.

در این روش محتوای ژنتیکی یک سلول تخم برداشته می‌شود و DNA یک سلول بالغ جایگزین آن می‌شود، سپس این سلول تخم وادار به تقسیم می‌شود. چنانچه همه چیز خوب پیش برود، جانداری اینجاد می‌شود که از لحاظ ژنتیکی کاملا با موجودی که سلول بالغ از او برداشت شده، یکسان خواهد بود.

اما انجام چنین کاری در مورد انسان، دشوار بود و تلاش‌های دانشمندان با شکست مواجه شده بود. در ماه اکتبر، دانشمندان شیوه معمول را اصلاح کردند و بدون اینکه DNA سلول تخم را بردارند، محتولی ژنتیکی جدید را به آن اضافه کردند. معلوم شده که حفظ کروموزم اولیه سلول تخم، تقسیم سلولی را تسهیل می‌کند.

سلولی که به این ترتیب ایجاد می‌شود، کاملا طبیعی نیست، چون یک سری کروموزم اضافه دارد. در مرحله بعدی پژوهشگران در پی ساکت کردن یا محدود کردن تأثیرات سری اضافه کروموزم هستند.

این فرایند نوید بخش است، زیر به صورت بالقوه باعث ایجاد سلول‌های بنیادی می‌شود که ممکن است روزی برای درمان بیماری‌های مانند آسیب‌های نخاع یا پارکینسون مورد استفاده قرار بگیرند. سلول‌های بنیادی ایجاد شده با این شیوه با بیمار سازگار خواهند بود و به علاوه این شیوه میزان نیاز به استخراج سلول‌های بنیادی از جنین را هم کم می‌کند.

2- نخستین واکسن مالاریا:هر سال میلون‌ها کودک به مالاریا روبرو می‌شدند، اما تا سال 2011، هیچ واکسنی علیه انگل‌ها به صورت عام و مالاریا به صورت خاص ساخته نشده بود. سال 2011 برای اولین بار واکسن مالاریا در کودکان منطقه زیر صحرای آفریقا مورد آزمایش قرار گرفت که میزان عفونت با مالاریا را نصف خواهد کرد که پیشرفت قابل توجهی به شمار می‌رود.

واکسن تازه RTS,S نام دارد و نتیجه همکاری دانشمندان با مؤسسه تحقیقاتی GlaxoSmithKline، گروه پیشگامان واکسن مالاریا، موسوم به PATH و بنیاد خیریه بیل و ملیندا گیتس است.

این واکسن در 11 منطقه آفریقا، در کودکان 5 تا 17 ماهه مورد آزمایش قرار گرفت و معلوم شد که یک سال بعد از انجام ایمن‌سازی در این کودکان در 56 درصد موارد، تأثیر محافظتی دارد و در 47 درصد موارد هم از ابتلا به شکل شدید بیماری مالاریا پیشگیری می‌کند.

آزمایش این واکسن کامل نشده و در حال حاضر دانشمندان در صدد هستند، این واکسن را در کودکان کوچک‌تری که در سنین 6 تا 12 هفته هستند، مورد آزمایش قرار دهند. این گروه در واقع، جمعیت هدف‌ ایمن‌سازی با واکسن مالاریا هستند، و اگر این واکسن مؤثر تشخیص داده شود، این واکسن در برنامه معمول ایمن‌سازی گنجانده خواهد شد.

در هر دو دسته از کودکان، تأثیرات پیشگیرانه بلندمدت واکسن، بعد از 3 سال، باید مورد بررسی قرار بگیرد.

در طرح آزمایشی پانزده هزار و 640 کودک واکسن گرفتند، این طرح در سال 2014 تکمیل خواهد شد.

از آنجا که نتایج اولیه این واکسن، بسیار موفق بوده است، مقامات بهداشت عمومی باید تصمیم بگیرند که اجازه استفاده از این واکسن را در نقاطی که مالاریا شیوع پیدا می‌کند، بدهند یا نه. به صورت کلی، واکسن‌هایی که علیه عفونت‌های دوران کودکی استفاده می‌شوند، مانند واکسن سرخک یا روتا ویروس، میزان تأثیر 70 تا بیش از 90 درصد دارند.

3- استفاده از داروهای درمان‌کننده HIV برای پیشگیری از آن: سال 2011 مشخص شد که همان داروهایی که برای درمان بیماری ایدز مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌توانند از ابتلا به بیماری هم جلوگیری کنند.

امسال دو تحقیق عمده در این مورد انجام شد، که اولین تحقیقاتی بودند که در آنها مردان و زنان دگرجنس‌خواه از این لحاظ مورد بررسی قرار گرفته بودند. معلوم شد که اگر آنها هر روز یک قرص Truvada که ترکیبی از داروهای tenofovir و emtricitabine است بخورند، به میزان چشمگیری کمتر به ایدز مبتلا خواهند شد.

در تحقیق اول که توسط پژوهشگران دانشگاه واشنگتن استفاده شد، 4758 زوج دگرجنس‌خواه شرکت داده شدند که یکی از آنها مبتلا به ایدز بود، به فردی که مبتلا نبود، داروی Truvada داده شد، معلوم شد که انتقال ویروس بعد از سه سال 73 درصد نسبت به گروه دیگر زوج‌ها که این دارو را نمی‌خوردند، کاهش یافته است.

در تحقیق دیگر 1200 مرد و زنی که از لحاظ جنسی فعال بودند، توسط مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها مورد مطالعه قرار داده شدند و این بار میزان تأثیر دارو 63 درصد بود.

این تحقیقات نشان می‌دهند که می‌توان از داروهایی که پیش از این فقط برای درمان بیماری مورد استفاده قرار می‌گرفتند، در کشورهای در حال توسعه‌ای که بیماری در آنها اپیدمیک است، برای کنترل و پیشگیری هم استفاده کرد.

مقامات تصمیم‌گیرنده، به صورت واضح مانع دسترسی همگانی به داروهای ضد رترو ویروسی در این مناطق هستند، اما اگر نظر آنها عوض شود، شاید بتوانند بالاخره بر اپیدمی بیماری ایدز غلبه کنند.

4- توصیه‌های تغذیه‌ای وزارت کشاورزی و بهداشت آمریکا: هر پنج سال وزارت بهداشت و کشاورزی آمریکا، رهنمودهای خود را در مورد چگونگی تغذیه سالم در شهروندان آمریکایی مورد تجدید نظر قرار می‌دهند. در ماه ژانویه، تازه‌ترین رهنمون منتشر شد که بر اساس آن به مردم تصویه شد که کمتر بخورند، از میزان قند و چربی و نمک روزانه کم کنند، بین کالری دریافتی و کالری مصرفی توازن برقرار کنند و به میزان بیشتری سبزی و میوه‌های کشت داده شده در مزارع و همچنین غذاهای دریایی بخورند. به مردم توصیه شد که فعالیت بدنی متوسط هفتگی به میزان دست‌کم 150 دقیقه در هفته داشته باشند.

همچنین به مردم توصیه شد که بیشتر از 2300 میلی‌گرم در روز نمک مصرف نکنند، البته توصیه انجمن قلب آمریکا این است که برای پیشگیری از بیماری‌ها قلبی و سکته، میزان مصرف روزانه نمک باید زیر 1500 میلی‌گرم باشد.

در ماه ژوئن، دولت آمریکا بعد از مدت‌ها برنامه تبلیغی تغذیه‌ای خود را هم تغییر داد. تا پیش از این، یک هرم تغذیه‌ای، تبلیغ می‌شد و روی تصویر یک هرم نمادین به مردم گفته می‌شد که باید از کدام غذاها بیشتر بخورند و از کدام یک کمتر مصرف کنند. اما در برنامه تازه، که بشقاب من یا MyPlate نام دارد، بشقابی به صورت نمادین به مردم نشان داده می‌شود که قسمت‌های مختلف‌اش را غذاهای مختلف پر کرده‌اند.
درک برنامه تبلیغی تازه، بسیار آسان‌تر از شیوه تبلیغاتی گیج‌کننده قبلی است.

5- رشد دادن اعضای بدن در آزمایشگاه: دانشمندان دیگر می‌توانند بعضی از اعضای بدن مثل پیشابراه را در آزمایشگاه بسازند. ماه مارس، دکتر «آنتونی آتالا» موفق شد، در آزمایشگاه پیشابراه درست کند.

پیشابراه، لوله‌ای است که ادرار را از بدن خارج می‌کند. در مردان این قسمت گاه دچار آسیب می‌شود و یا به واسطه بیماری‌هایی تنگ می‌شود.

برای تولید یک پیشابراه، دکتر آتالا، نخست یک داربست به شکل اورترا ساخت، بعد سلول‌های مثانه خود بیمار روی آن پخش کرد و کاری کرد که این سلول‌ها روی آن رشد کنند. از آنجا که خود داربست تجزیه می‌شد، چیزی که در انتها باقی می‌ماند یک پیشابراه تازه بود.

البته در حال حاضر این شیوه بسیار گران است و باید پنج هزار دلار صرف تولید یک پیشابراه تازه شود. اما این تحول تازه، یک گام به سمت پیش در پزشکی محسوب می‌شود.

6- ارتباط عجیب بین یک باکتری و سرطان روده بزرگ: آیا سرطان روده بزرگ می‌تواند ناشی از یک باکتری خاص باشد؟!

در ماه اکتبر، نتایج تحقیق دو گروه پژوهشی نشان داد که باکتری‌ای به نام «فوزوباکتری» که به صورت معمول جزو میکروب‌های روده بزرگ نیست، می‌تواند با درگیر کردن این عضو، با سرطان روده بزرگ در ارتباط باشد.

پژوهشگران متوجه شدند که بافت‌های سرطانی به میزان قابل توجهی -حتی به میزان صدها بار- بیشتر فوزوباکتری در خود دارند.

البته پیش از این هم به نوع دیگری ارتباط فوزو باکتری با سرطان نشان داده شده بود، در تحقیقات قبلی دانشمندان متوجه شده بودند که ابتلا به این باکتری، میزان ابتلا به بیماری «التهاب روده زخمی‌شونده» یا «کولیت اولسراتیو» را بیشتر می‌کند. در این بیماری التهاب جدار روده، باعث تخریب سلول‌های روده می‌شود و این بیماری هم به نوبه خود عامل خطری برای سرطان است.

7- قرصی برای کاهش وزن: با وجود تبلیغات فراوان داروهای لاغری، هیچ کدام از این داروها مورد تأیید تشکیلات نظارت بر دارو نیستند، به طوری که تا به حال پزشکان به بیمارانشان می‌گفتند که هیچ داروهای مجزه‌آسایی وجود ندارد که با خوردنش بتوانید بی‌زحمت و تلاش و کم کردن میزان غذا، وزن خود را کاهش بدهید. این گفته به منزله یک قانون، پذیرفته شده بود.

اما این روند ممکن است به زودی تغییر کند. به تازگی داروی جدیدی به نام Qnexa مورد آزمایش قرار گرفته است که می‌تواند در عرض یک سالل منجر به کاهش وزن ده درصدی شود.

این دارو، ترکیبی از دو داروی است: داروی phentermine و داروی topiramate.

phentermine یک داروی آمفتامینی است و کارش کاهش اشتهاست. البته در مورد تأثیرات جانبی مصرف درازمدت این دارو، شک و تردیدهایی وجود دارد.

topiramate دارویی است که کاربرد اولیه‌اش کنترل تشنج است، اما می‌تواند روی اشتها و میزان مصرف کالری توسط بدن هم تأثیر بگذارد.

به علاوه معلوم شده است که بیمارانی که این دارو را مصرف می‌کنند، سطح فشار خون و قند و کلسترول بهتری پیدا می‌کنند که همه اینها میزان ابتلا به بیماری‌های قلبی را در آنها کاهش می‌دهد.

البته هنوز تحقیقات بیشتری در مورد ایمنی و تأثیر این دارو باید انجام شوند. سازمان غذا و داروی آمریکا در یک نوبت از دادن مجوز به این دارو خودداری کرده و از شرکت سازنده خواسته است که تحقیقات بیشتری به خصوص در مورد مشکلات قلبی یا ایجاد ناهنجاری‌های جنینی، انجام بدهد.

در یک تحقیق دیگر در مرکز سرطان اندرسون در هوستون، دانشمندان یک داروی تحقیقاتی ضد سرطان به نام adipotide را به میمون‌ها تزریق کردند و متوجه شدند که در عرض یک ماه آنها را 11 درصد لاغر می‌کند.

همه اینها نویدبخش این هستند که شاید بشود روزی با مصرف داروی تنها هم لاغر شد، اما اگر از من می‌شنوید هیچ چیزی به اندازه یک رژیم غذایی متعادل و ورزش نمی‌تواند سلامتی و تناسب اندام شما را تضمیمن کند.

8- سگ‌هایی که سرطان ریه را بو می‌کشند: بهترین دوست انسان‌ها یعنی سگ‌ها، شاید اسلحه جدید پزشکان برای تشخیص سرطان هم باشند!

یک تحقیق تازه نشان داده است که از حس بویایی سگ‌ها شاید بشود برای تشخیص سرطان ریه استفاده کرد. پژوهشگران آلمانی در طی نه ماه سگ‌هایی را طوری تربیت کردند که بوی نفس آدم‌های مبتلا به سرطان را آدم‌های سالم، تمیز دهند.

در کمال تعب مشخص شد که در 71 درصد موارد، این سگ‌ها می‌توانند آدم‌های سرطانی را تشحخیص بدهند و در 93 درصد موارد هم وقتی شخصی را سرطانی تشخیص می‌دادند، کارشان درست بوده و فرد در واقع سالم نبوده است. در حال حاضر هیچ شیوه ارزان و سریعی وجود ندارد که با این حساسیت و ویژگی بتواند آدم‌های مبتلا به سرطان ریه را از آدم‌های سالم، جدا کند!

دانشمندان در صدد هستند ماده‌ای را که سگ‌ها با حس بویایی بی‌نظیرشان در تنفس آدم‌های سرطانی تشخیص می‌دهند، پیدا کنند. ای کاش سگ‌ها زبان داشتند و می‌توانستند با دانشمندان ارتباط برقرار کنند!

9- استفاده از بزاق برای تعیین سن اجساد: با اینکه در پزشکی قانونی از شیوه‌های بسیار پیشرفته‌ای استفاده می‌شود، اما تا به حال، وقتی بقایای یک جسد پیدا می‌شد، دانشمندان نمی‌توانستند به آسانی در مورد سن جسد ابراز نظر کنند.

اما در ماه ژوئن، دانشمندان دانشگاه UCLA موفق شدند که با استفاده از مواد ژنتیکی که در بزاق وجود دارد، روشی برای تخمین سن ایجاد کنند.

خود DNA با گذشت سن تغییر نمی‌کند، اما عوامل محیطی مثل تغذیه، استرس، مواد سرطان‌زا و اشعه آفتاب به تدریج قسمت‌های از ژنوم را تغییر می‌دهند. به این تغییرات، تغییرات اپی‌ژنتیک گفته می‌شود.

حالا دانشمندان موفق شده‌اند که با استفاده از همین تغییرات، سن هر شخص را با تقریب پنج سال، مشخص کنند.

البته هنوز استفاده از این روش معمول نشده و باید مطالعات بیشتری برای تأیید اعتبار آن صورت بگیرد.

10- پیشبینی احتمال مرگ: در ماه آگوست، دانشمندان دانشگاه Uppsala سوئد موفق شدند روشی ابداع کنند که با استفاده از آن با یک آزمایش ساده خون، می‌توان احتمال مرگ یک بیمار قلبی یا سرطانی را مشخص کرد.

انجام این پژوهش 12 سال طول کشید و دو هزار بیمار در آن شرکت داده شدند.

بر اساس این تحقیقات مشخص شد که اشخاصی که سطح خونی آنزیمی به نام cathepsin S در آنها بالاتر باشد، بیشتر احتمال دارد که بمیرند.

این آنزیم که به تجزیه پروتئین‌های خاصی کمک می‌کند، در بیماران قلبی و سرطانی، سطح خونی بیشتری دارد و ممکن است که با روند تصلب شرایین هم ارتباط داشته باشد. این آنزیم در بافت چربی هم به وفور وجود دارد، پس بی‌دلیل نیست که افرادی که اضافه‌وزن دارند، بیشتری مبتلا به بیماری قلبی می‌شوند.

البته هنوز به صورت دقیق نحوه ارتباط cathepsin S با بیماری‌های قلبی یا سرطان مشخص نشده، اما شرکت‌های داروسازی مدتهاست که روی ساخت ترکیبات خنثی‌کننده این آنزیم، کار می‌کنند.